Zachowania kompulsywne u psów – przyczyny i terapia

Zachowanie psa jest kontrolowane przez różne neurotransmitery. Najważniejsze z nich to:

• serotonina,
• dopamina,
• noradrenalina,
• kwas gamma-amino masłowy (GABA).

Bardzo upraszczając efekty działania neurotransmiterów, można w skrócie powiedzieć, że:

• działanie serotoniny wiąże się z: dobrym samopoczuciem, obniżeniem agresji, zmniejszeniem odczuwania bólu, regulacją snu, apetytem, zabawą,
• dopaminę łączymy z motywacją i nagrodą, agresją, ruchem, uwagą i procesami uczenia się,
• noradrenalina związana jest z pobudzeniem, stresem, depresją, uwagą, motywacją i nagrodą,
• GABA powiązana jest z hamowaniem neuronalnym, uspokojeniem, rozluźnieniem (włączając napięcie mięśniowe), działaniem przeciwlękowym, apetytem i pamięcią.

Neurotransmitery są nieustannie uwalniane w synapsach, gdzie łączą się ze swoimi receptorami i w ten sposób uczestniczą w przewodnictwie nerwowym, przez co powodują określone zachowania. Organizm stale dąży do utrzymania równowagi neurotransmiterów, która jest warunkiem dobrego samopoczucia.

Warunki równowagi

Ta równowaga w organizmie zależy od wielu czynników, m.in. prawidłowej diety, ponieważ prekursorami neurotransmiterów są aminokwasy, dlatego właściwa ich podaż jest niezbędną składową gospodarki neurotransmiterów w organizmie. Nie mniej ważny jest zdrowy przewód pokarmowy, umożliwiający prawidłowe wchłanianie odpowiednich składników diety. Trzecim elementem wpływającym na homeostazę neurotransmiterów w organizmie jest możliwość realizacji naturalnych zachowań wynikających z etogramu psa. Naturalne potrzeby psa dzielimy na nieelastyczne i elastyczne. Nieelastyczne to takie, które muszą być realizowane każdego dnia, aby organizm by zdrowy. Potrzeby elastyczne to takie, które są konieczne do utrzymania dobrego samopoczucia i nastroju, ale okresowy brak ich realizacji nie powoduje zaburzeń zdrowotnych.

Potrzeby nieelastyczne to:

• poczucie bezpieczeństwa,
• odżywianie,
• sen,
• szeroko pojęta pielęgnacja ciała, w tym wydalanie, znaczenie terenu i pielęgnacja okrywy włosowej.

Potrzeby elastyczne to:

• ruch,
• zabawa (bo psy są gatunkiem, który bawi się przez całe życie, bez względu na wiek),
• rozmnażanie się.

Na poczucie bezpieczeństwa u psa wpływają przede wszystkim jego relacje z opiekunem i domownikami, które powinny być oparte na zaufaniu i poczuciu komfortu przebywania w swojej obecności. Prawidłowe relacje to także takie, które budują w psie świadomość przynależności do grupy społecznej.

Innym bardzo ważnym elementem jest możliwości unikania niekomfortowych sytuacji, dokonywania wyboru oraz posiadanie bezpiecznej kryjówki, w której psa nie może spotkać nic złego.

Realizacja potrzeby odżywiania polega na dostarczeniu psu dobrze zbilansowanego, dostosowanego do wieku, poziomu aktywności i potrzeb energetycznych, urozmaiconego i atrakcyjnego pożywienia, a także naturalnych gryzaków, umożliwiających gryzienie przez około godzinę dziennie.

Kolejną potrzebą nieelastyczną jest sen. Psy śpią wielokrotnie w ciągu dnia, łącznie ok. 16 godzin. Sen psa składa się z dwóch faz: snu wolnofalowego i snu fazy REM. Sen wolnofalowy to sen mózgu, który stanowi około 80% całkowitego snu. Pozostałe 20% stanowi sen fazy REM, podczas którego następuje konsolidacja wspomnień i tworzą się w mózgu ślady pamięciowe. W tej fazie psy śnią. Sen fazy REM jest niezbędny w procesach uczenia się i zapamiętywania. Pies śpi w fazie REM, leżąc na boku lub na grzbiecie, bo w czasie tego snu rozluźniają się mięśnie karku. Dlatego tak ważne jest zapewnienie psu właściwych warunków, czyli posłania, na którym pies może swobodnie ułożyć się na boku z wyciągniętymi łapami, odpowiedniej temperatury otoczenia (bo zbyt niska zmusza psa do zwijania się w kłębek) oraz poczucia bezpieczeństwa, które pozwoli mu swobodnie się rozłożyć i głęboko zasnąć, bez konieczności ciągłego czuwania.

Realizacja potrzeby pielęgnacji ciała psa ze strony jego opiekuna polega głównie na zapewnieniu odpowiedniej liczby i częstotliwości długich i atrakcyjnych spacerów umożliwiających psu wydalanie, znaczenie terenu i tarzanie się. To także czesanie i pielęgnacja okrywy włosowej, ale również dbałość o psie zęby, uszy, pazury i opuszki łap czy ochrona przed pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi.

Codzienna możliwość realizacji potrzeb nieelastycznych i elastycznych skutkuje równowagą neurotransmiterów oraz organizmu. Innym czynnikiem wpływającym na homeostazę jest odpowiedni bilans aktywności i odpoczynku. Psy wolno żyjące spędzają ok. 20 godzin dziennie na czynnościach spokojnych, takich jak sen, który zajmuje ok. 16 godzin, odpoczynek, leżenie wśród członków swojego stada, gryzienie np. kości, spokojna eksploracja otoczenia i pielęgnacja ciała, np. wylizywanie. Pozostałe cztery godziny to zachowania aktywne, pobudzające, takie jak: pogoń łowcza, zabawa i obrona zasobów. Taki bilans jest niezwykle istotny, bo podczas pobudzenia uwalniane są neurotransmitery pobudzające (dopamina, noradrenalina, glutaminian) i pobudzany jest układ współczulny. Natomiast w czasie czynności spokojnych uwalniane są GABA i serotonina oraz pobudzany jest układ przywspółczulny. Dlatego odpowiednie proporcje aktywności i spokoju w ciągu dnia także wpływają na utrzymanie równowagi neurotransmiterów.

 

Tab. 1. Oznaki zaburzeń kompulsywnych a diagnostyka różnicowa

Oznaki zaburzeń kompulsywnych	Diagnostyka różnicowa	Testy diagnostyczne/próby terapeutyczne
PICA wylizywanie ssanie połykanie gryzienie łapanie much	zaburzenia żołądkowo-jelitowe choroby pp nietolerancja pokarmowa ból chroniczny	Testy stosowane w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych i nietolerancji pokarmowej
polifagia polidypsja poliuria	schorzenia urologiczne, wątroby i układu hormonalnego ból chroniczny	Badania krwi, moczu i poziomu hormonów, test pozbawiania (deprywacji) wody
samouszkodzenia: obgryzanie pazurów ssanie boku i fałdu kolanowego ziarniniak spowodowany wylizywaniem nadmierne wylizywanie, gryzienie ogona	atopowe zapalenie skóry nadwrażliwość na tle bakteryjnym lub pasożytniczym alergia pokarmowa infekcja neuropatie ból	Testy dermatologiczne, ocena skuteczności terapeutycznej zastosowanych leków
wirowanie łapanie much krążenie po stałej trasie polowanie na cienie	napady padaczkowe neuropatie	Testy neurologiczne, rezonans magnetyczny, badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, ocena skuteczności działania leków przeciwpadaczkowych

 

Przyczyny zachowań kompulsywnych

Jeżeli pies znajduje się w stanie pobudzenia więcej niż 20% czasu w ciągu dnia, to oznacza zaburzenie homeostazy. Niemożność zaspokojenia naturalnych potrzeb doprowadza do stanu zwanego frustracją celów, który charakteryzuje się brakiem równowagi neurotransmiterów. Innymi przyczynami braku homeostazy mogą być:

• ból chroniczny,
• stres chroniczny,
• nieprawidłowa dieta,
• choroby, w tym przewodu pokarmowego,
• zaburzenia lękowe.

Każdy organizm stara się przywrócić zaburzoną równowagę i stosuje w tym celu tzw. strategie samopoświęcenia. Dzielimy je na samopoświęcenie adaptacyjne i nieadaptacyjne.

Samopoświęcenie adaptacyjne polega na stosowaniu zachowań przymusowych (kompulsywnych), które mają na celu przywrócenie równowagi. Jeżeli nie przynoszą one poprawy, dochodzi do samopoświęcenia nieadaptacyjnego, polegającego na chorobie i problemach emocjonalnych. 
W przypadku zaburzenia homeostazy organizmu w mózgu spada poziom serotoniny, a wzrasta poziom dopaminy, natomiast w czasie zachowań przymusowych dochodzi do wzrostu poziomu serotoniny i obniżenia poziomu dopaminy, co pozwala na chwilową poprawę samopoczucia. Ponadto uwalniane są wtedy w organizmie endorfiny. To wszystko ma działanie uzależniające.

Należy zatem pamiętać, że zachowania przymusowe (kompulsywne) rozwijają się po to, aby doprowadzić do homeostazy organizmu, a występujące długotrwale mogą być wynikiem uzależnienia.

Zachowania przymusowe dzielimy na:

• stereotypie – cykliczne powtarzanie mało zróżnicowanej sekwencji ruchu, pozbawione widocznego celu, np. uporczyw...