Istnieje wiele zmian, które pojawiają się w wyniku postępującego procesu starzenia u zwierząt. Większość z tych zaburzeń ma charakter przewlekły (w tym choroby nerek, niewydolność serca, kłopoty z układem oddechowym) i wymaga leczenia do końca życia pacjenta. Dodatkowo pojawiają się zaburzenia w obrębie stawów, mięśni i układu nerwowego, co prowadzi do szeregu zmian w zachowaniu zwierzęcia – ponieważ wspólnym mianownikiem wymienionych dysfunkcji jest ból oraz często nieodwracalny charakter zmian. Należy pamiętać, że starzenie się jest procesem naturalnym – gdzie za prawidłowe i adekwatne do wieku zmiany uznajemy: zmiany w napięciu mięśniowym, zaburzenia funkcji poznawczych, pogorszenie okrywy włosowej. Reszta pojęć jest patologiczna i wymaga konsultacji z lekarzem weterynarii.
Podstawowa budowa stawów u psów
Aby szerzej omówić temat wsparcia stawów u psów, należy zasięgnąć informacji na temat ich rodzajów i samej budowy, gdzie przez stawy rozumie się połączenie między dwiema lub więcej kośćmi. Wyróżniamy cztery podstawowe typy połączeń stawowych: staw kulisty (np. biodrowy, barkowy), staw siodełkowy (np. nadgarstkowo-śródręczny kciuka), staw zawiasowy (np. kolanowy) i staw eliptyczny (np. promieniowo-nadgarstkowy). Analizując szerzej zagadnienie typu połączeń, wyróżniamy także: połączenia ścisłe (np. kości czaszki) oraz połączenia ruchome. Pod kątem fizjoterapeutycznym najistotniejsze są stawy z połączeniem ruchomym (maziowe). W przypadku tego typu stawów kości rozdzielone są wypełnioną płynem strukturą, tzw. jamą stawową. Maź stawowa znajduje się wewnątrz torebki stawowej, która otoczona jest cienką warstwą – błoną maziową. Jest to najsłabsza struktura, która wzmacniana jest więzadłami, ścięgnami, które mają zapewniać fizjologiczną ruchomość w danym stawie. Na końcach przeciwstawnych kości wewnątrz torebki stawowej znajduje się chrząstka stawowa, która redukuje tarcie i siły nacisku. Nadrzędnymi funkcjami tej struktury są amortyzacja kości oraz zapobieganie jej przedwczesnemu zużyciu. Według literatury u psów chrząstka stawowa ma 1 mm grubości i jest wrażliwa na uszkodzenia. Nie jest ona unerwiona ani ukrwiona, a substancje odżywcze czerpie wyłącznie z otaczających struktur. Całość stawu otacza włóknista warstwa torebki stawowej, która przyczepiona jest do kości i zapewnia stabilność stawu.
Charakterystyczne choroby stawów u pacjentów geriatrycznych
Choroba zwyrodnieniowa stawów
Najczęstszą dolegliwością u psów jest choroba zwyrodnieniowa stawów, gdzie przez to pojęcie rozumie się stan zapalny stawów. Według badań wyróżnia się ponad 100 rodzajów tego procesu, które uzależnione są od przyczyny. Istnieją typy zapalne o podłożu bakteryjnym (enteropatyczne), neonatalnym, reumatoidalnym, septycznym, a także urazowym.
Przyczynami osteoarthritis mogą być choroby rozwojowe, w tym dysplazja stawów, oraz zmiany, które powstały w wyniku złamań i urazów okołostawowych. Również uszkodzenia więzadeł mogą spowodować proces zwyrodnieniowy, prowadzący do dalszego rozwoju OA. Nietrudno zauważyć wśród przypadków klinicznych, że u psów z nadwagą dochodzi do nadwyrężenia stawów i mięśni, co sprzyja rozwojowi choroby zwyrodnieniowej. Dodatkowo warto zwrócić uwagę na nieprawidłową budowę stawów, a co za tym idzie – na niewłaściwą ich pracę i nadmierne zużycie. Naturalnie, w każdym stawie zachodzą zmiany, jednakże są one zdecydowanie mniejsze, gdy siły rozkładają się równomiernie na całą powierzchnię stawu.
Z punktu widzenia fizjoterapeutycznego leczenie choroby zwyrodnieniowej nie powinno być ukierunkowane wyłącznie na działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne (objawowe), ale należy zwrócić uwagę na symulację produkcji mazi stawowej, redukcję objawów klinicznych, poprawę dobrostanu i próbę zapobiegania rozwojowi choroby, szukając jej przyczyny. W przypadku leczenia chirurgicznego, w tym np. usunięcia odłączonych elementów kostnych, zaleca się wsparcie fizjoterapeutyczne w najszybszym możliwym terminie, który uzależniony jest od stanu pacjenta i opinii lekarza prowadzącego.
Protokół rehabilitacyjny w przypadku choroby zwyrodnieniowej jest mocno indywidualny, ponieważ zależy od stopnia natężenia objawów, wyników badań, umiejscowienia zmiany i ogólnego stanu pacjenta (zdj. 1). Niemniej jednak podstawowym elementem działań fizjoterapeutycznych jest wprowadzenie fizykoterapii (magnetoterapia, laseroterapia, sonoterapia, elektrostymulacja), jeśli u pacjenta nie występują przeciwwskazania do ich wykonania. Warto również zadbać o ruch pacjenta, ponieważ stymuluje on produkcję mazi stawowej. Mówimy tutaj o: bieżni suchej, hydrobieżni, spacerach na smyczy z utrudnieniami terenowymi, ćwiczeniach biernych i aktywnych z użyciem np. płotków Cavaletii, beretów sensorycznych, balansu pod’ów, mat sensorycznych. Wszystkie działania mają na celu poprawę komfortu życia i stymulują organizm do regeneracji, a mogą być wykonywane przez opiekuna samodzielnie w domu, po uprzednim instruktażu.
Zdj. 1. Pacjent w trakcie magnetoterapii, która ma na celu złagodzenie objawów choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego i kolanowego oraz kręgosłupa
Dysplazja stawów biodrowych i stawów łokciowych
Kolejnym zaburzeniem, który dotyka stawy psich seniorów, jest dysplazja stawu biodrowego/stawu łokciowego (zdj. 2). Jej etiologia jest wieloczynnikowa, gdzie sama dysplazja polega na nieprawidłowym ukształtowaniu się panewki stawowej wskutek deformacji wrodzonej, nieprawidłowego żywienia lub zbyt intensywnego ruchu w wieku szczenięcym. Choroba może przyjmować postać jednostronną lub obustronną, a diagnostyka może stwierdzić pojawienie się nieprawidłowości w budowie stawu już w okresie młodzieńczym.
Zdj. 2. Przykładowa dysplazja stawu biodrowego u buldożka francuskiego
Leczenie dysplazji może być zachowawcze, czyli np. zoofizjoterapia lub chirurgiczne, tj. potrójna osteotomia miednicy (TPO), podwójna osteotomia miednicy (DPO), darthoplastyka, dekapitacja głowy i szyjki kości udowej lub endoproteza stawu biodrowego. Również po zabiegu chirurgicznym należy jak najszybciej wprowadzić rehabilitację pozabiegową.
Fizjoterapia w przypadku tych schorzeń uzależniona jest od stopnia dysplazji. Terapeuta skupia się na wzmocnieniu mięśni, w tym pośladkowych oraz kulszowo-goleniowych, aby wykonać naturalną stabilizację stawu biodrowego. Dodatkowo warto zastosować różne postacie masażu, ćwiczenia z równoważnią i wspierające koordynację ruchową, a także bierne rozciąganie. Zaleca się również wprowadzenie ćwiczeń wzmacniających obręcz biodrową, kręgosłup i tylną część kończyny miednicznej – mówimy tu o: ósemce, siad – wstań, chodzeniu po wzniesieniach, „three leg standing”, a także o treningach w tunelu bądź Cavaletti. Z zakresu fizykoterapii można włączyć laseroterapię, magnetoterapię, TENS oraz EMS mięśni pośladkowych.
Uszkodzenie więzadeł krzyżowych w stawie kolanowym
Do zerwania więzadła dochodzi najczęściej na skutek zeskoku z wysokości lub nieprawidłowego postawienia łapy (zdj. 3). Siły obciążające staw kolanowy oraz wspomniane wyżej więzadło są tak duże, że powodują jego zerwanie, szczególnie gdy więzadło to było już osłabione wskutek np. wieku bądź patologicznej budowy w obrębie stawu. Objawia się to natychmiastową kulawizną oraz charakterystycznym utrzymywaniem stawu kolanowego w postaci zgiętej. Za pomocą testu szufladowego lekarz weterynarii może potwierdzić diagnozę, jednakże podstawą jest wykonanie badania RTG. Jedynym sposobem leczenia urazu jest zabieg chirurgiczny. Najczęściej wykonuje się zabieg TPLO lub TTA, a także stabilizację zewnątrztorebkową.
Zdj. 3. Pacjent z uszkodzonym więzadłem krzyżowym przednim
Rehabilitacja tego urazu jest wieloetapowa i zależy od możliwości terapeutycznych, w tym od rodzaju opatrunku pozabiegowego. W pierwszej fazie stosuje się magnetoterapię, ponieważ jej działanie przechodzi nawet przez opatrunki gipsowe czy usztywniające. Gdy pole zabiegowe jest wolne, dołączamy laseroterapię i elektrostymulację w przypadku znacznej utraty masy mięśniowej. Zaleca się również ćwiczenia bierne w celu zapobiegania przykurczowi mięśnia czworogłowego uda.
Choroby kręgosłupa – jako jednego wielkiego stawu
Według literatury, kręgosłup klasyfikowany jest jako „wielki staw”, ponieważ między każdymi kręgami są ruchome połączenia. Najczęstszą przypadłością wieku senioralnego w odniesieniu do kręgosłupa jest choroba krążka międzykręgowego (dyskopatia), która jest konsekwencją wypadnięcia, przesunięcia bądź degradacji tarczek międzykręgowych wskutek ich zwyrodnienia bądź zwapnienia. Powoduje to zbliżenie się jądra miażdżystego w stronę rdzenia kręgowego, co w konsekwencji daje objawy neurologiczne, uzależnione od miejsca wystąpienia dyskopatii. Jeśli pacjent jest rokujący, można podjąć próbę odbarczania rdzenia kręgowego w ciągu 48 godzin od momentu urazu (hemilaminektomia – zdj. 4). Drugą co do częstotliwości występowania chorobą kręgosłupa psów jest spondyloza, definiowana jako tworzenie się wyrośli kostnych, często prowadzących do zrośnięcia się stawu międzykręgowego i ankylozy. Jest to choroba przewlekła i nieuleczalna, powoduje ból i trudności z poruszaniem się.
Zdj. 4. Pies po zabiegu hemilaminektomii w trakcie ćwiczeń aktywnych. Nastąpił szybki powrót czucia i propriocepcji
Nie istnieje jeden skuteczny protokół leczenia w przypadku chorób kręgosłupa. Jeśli pacjent nie został poddany zabiegowi chirurgicznemu, najważniejszym zadaniem terapeuty jest działanie objawowe, podnoszenie komfortu życia pacjenta, a także zapewnienie dobrego poziomu ruchu. W tym celu stosuje się całą gamę fizykoterapii oraz ćwiczenia aktywne, z naciskiem na wzmacnianie mięśni przykręgosłupowych (np. ósemka). Zadania te powinny być dostosowane do stanu pacjenta oraz umiejscowienia zmiany w kręgosłupie.
Wsparcie suplementacyjne
Starzenie się u zwierząt nie musi wiązać się z bólem, dlatego terapia powinna być multimodalna. Warto wprowadzić do diety pacjenta suplementy, a w przypadku silnych objawów również niesteroidowe leki przeciwzapalne.
Wybierając suplementację należy kierować się przede wszystkim celem ich działania, a także rodzajem schorzenia. Następnie dobieramy substancje adekwatnie do masy psa – u części pacjentów bardziej ekonomiczne są tabletki, a u niektórych proszkowa forma produktu. Warto dokładnie analizować skład, ponieważ według najnowszych badań składniki takie jak glukozamina, siarczan chondroityny, czarci pazur, bosweilla serrata, MSM, kolagen typu II, a także witaminy dają gwarancję biologicznego działania preparatu.
Duży odsetek zwierząt starszych korzysta z dobroczynnego wpływu olejku CBD. Jest to związek niepsychoaktywny, naturalny, z grupy kannabinoidów. Badania naukowe wykazują szeroki potencjalny wpływ terapeutyczny w przebiegu nowotworów, padaczek, cukrzyc, w przewlekłym bólu, chorobie zwyrodnieniowej oraz chorobach kardiologicznych. Dodatkowo wykazano działanie neuroprotekcyjne i nefroprotekcyjne. Z obserwacji pacjentów wynika, że część z nich po dłuższym stosowaniu olejku CBD jako dodatku do leczenia poruszała się lepiej, zmniejszyły się dolegliwości bólowe, pacjent potrafił się rozluźnić w trakcie terapii, a co za tym idzie, regularnie łagodniało napięcie mięśni i okolic stawowych.
Praktyczny aspekt pracy z pacjentem geriatrycznym
Podstawowym wsparciem dla pacjentów geriatrycznych w kwestii zdrowia stawów jest świadomy i dostosowany ruch. To najlepsze lekarstwo na większość dolegliwości. Dobrany do stanu pacjenta, jego możliwości, deficytów, a także chorób, gwarantuje polepszenie samopoczucia zwierzęcia i niweluje dysfunkcje stawowe. Warto pamiętać o wspomnianych w artykule ćwiczeniach – są one proste do wykonania w warunkach domowych przez opiekuna. Przytoczę najpopularniejsze zadania: ósemki, siad – wstań, obchodzenie przedmiotów, targetowanie i stawanie na podwyższeniach, czołganie się, płotki Cavaletti, chodzenie po piasku i nierównym terenie, spacery wśród wysokich traw, a także pływanie w zbiornikach wodnych. Ćwiczenia te należy skonsultować ze swoim terapeutą, ponieważ część z nich nie może być wykonywana przy konkretnych schorzeniach.
Warto również pamiętać o utrzymywaniu odpowiedniej masy ciała, dzięki temu odciążamy stawy i umożliwiamy ich normalną pracę. Otyłość wpływa również na cały organizm zwierzęcia – otłuszczenie organów jest niebezpieczne, a przeciążone stawy kolanowe, biodrowe bądź łokciowe ulegają szybszemu zużyciu i w konsekwencji poważniejszym urazom. Warto skonsultować rodzaje pożywienia z dietetykiem zwierzęcym w celu utrzymania optymalnej masy ciała.
